Boekrecensie ‘Gegijzeld door geld’: Een dystopisch pamflet over het ontspoorde kapitalisme

In de befaamde film They Live! van John Carpenter uit 1988 blijkt dat de mensheid in de greep is van aliens, die de wereld als een wingewest zien. Ze zien er dan wel uit als gewone mensen – behalve als je een speciale zonnebril opzet – maar ze hebben de touwtjes in handen in het zakenleven, de politie en de politiek, waardoor ze de ‘American Dream’ de nek kunnen omdraaien.

De ongelijkheid in de samenleving neemt toe; wie voor een dubbeltje is geboren kan nog zo zijn best doen, een kwartje zal hij nooit worden. Wie collaboreert met de aliens, heeft het nog betrekkelijk goed. Ten koste van andere mensen, weliswaar, maar wat is het alternatief? Het leven is verworden tot een ‘rat race’. Wie meedoet aan deze heilloze wedstrijd, heeft nog enige tijd van leven. Wie niet meedoet of zich verzet, gaat geheid ten onder. En zo verkommert een steeds groter gedeelte van de mensheid.

Vicieuze cirkel
Soortgelijke dystopische denkbeelden staan ook in ‘Gegijzeld door geld’, het nieuwe ‘pamflet’ (van Leen Paape en Leo van de Voort, respectievelijk emeritus hoogleraar Corporate Governance aan Nyenrode en strategieconsultant. In een kleine 150 pagina’s gaan ze in op de uitwassen van het ‘neoliberalisme’. Het streven naar winstmaximalisatie en aandeelhouderswaarde heeft geleid tot een reeks onderling verbonden crises, zoals de klimaatverandering, sociale ongelijkheid, erosie van vertrouwen, geopolitieke instabiliteit en een uitholling van morele waarden. “We putten alles uit: de veerkracht van de aarde, de veerkracht van de democratie, en niet in de laatste plaats de veerkracht van onszelf”, waarschuwen ze.

Dat komt – uiteraard – niet door kwaadwillende aliens. Eerder is het zo dat een groot gedeelte van de mensheid in een fuik is gezwommen, en zichzelf zonder veel nadenken heeft onderworpen aan het aandeelhouderskapitalisme. We zitten gevangen in een vicieuze cirkel van winstmaximalisatie en groei, ten koste van alles. Dit systeem is op lange termijn niet houdbaar, maar op korte termijn bijzonder levenskrachtig, te meer daar – net als in They Live! – mensen beloond worden om mee te werken aan instandhouding ervan.

Stockholmsyndroom
Daar komt bij dat we collectief lijden aan soort van stockholmsyndroom: we zijn zo vergroeid geraakt met het aandeelhouderskapitalisme dat we sympathie hebben ontwikkeld voor onze ‘gijzelnemer’, stellen Paape en Van de Voort: “Na een worsteling van eeuwen met deze veeleisende indringer, zijn we te veel en steeds onvoorwaardelijker van hem gaan houden.”

En: “We zijn net als een gijzelaar gehecht geraakt aan ‘onze agressor’, het aandeelhouderskapitalisme. Mogelijk beleven we dat niet altijd zo expliciet, maar we laten het ons in allerlei facetten graag stevig aanleunen: welvaart, werk, inflatiecorrectie, loonsverhoging, productiviteit (overwerk als het moet), pensioen, spaar- en beleggingsregelingen, indexering, fiscale voordelen, hogere minimumlonen, et cetera.”

We geloven in groei, winstmaximalisatie en de kracht van de markt, zelfs als dit ten koste gaat van het welzijn van mensen en de planeet, en zijn bang voor alles wat dit systeem zou kunnen verstoren. Critici zien we als vijanden, niet als een mogelijke bevrijders. We lijden kortom aan cognitieve dissonantie: we weten dat het systeem schadelijk is, maar passen onze overtuigingen aan om er toch in mee te kunnen gaan.

Onvermijdelijke implosie
Deze diagnose sluit aan op die van het vorige boek van Paape en Van de Voort, ‘Exit Fantoomtrots’ (2022). Alleen boden ze in dat boek adviezen aan bedrijven om tot meervoudige waardecreatie te komen. Het boek las als een oproep aan beleidsmakers en leidinggevenden om ‘voorstellingsvermogen, moed en realisatie’ te tonen. De auteurs hadden toen nog een heilig geloof in de potentie van – vooral – bedrijven om een positieve bijdrage te leveren.

Dat optimisme heeft in ‘Gegijzeld door geld’ plaatsgemaakt voor somberheid. Wat heet, Paape en Van de Voort zijn ronduit fatalistisch. De wanhoop voorbij. Een ‘implosie’ van het systeem en ineenstorting van de huidige wereldorde zijn volgens de auteurs onvermijdelijk. Ze voorspellen desastreuze gevolgen, zoals klimaatrampen, massamigratie, economische ineenstorting en het uitsterven van diersoorten. En ze voorzien oorlogen tussen individuen, ‘waarbij staten hun betekenis verliezen’, schrijven ze: “Als mensen het geloof in instanties, instituties en staten verliezen, nemen ze het heft in eigen hand.”

“Als dit geschrift al ergens voor is bedoeld, dan is dat het bouwen van besef van het onafwendbare, het beseffen van de verschrikking(en) die ons te wachten staan”, gaan ze verder. De enige, ietwat fletse, hoop die ze bieden is dat op de puinhopen van het aandeelhouderskapitalisme ruimte zal ontstaan voor een nieuwe maatschappij, die is gebaseerd op andere waarden dan winst en groei. De contouren hiervan zijn nog vaag, geven ze toe. “Het is onmogelijk de uitkomsten van dit alles nu zinvol in te kleuren. Dat is voor enkele generaties ná ons.”

Morele ambitie
Tot dan kunnen we als we niet willen meewerken aan de ondergang van de ons bekende wereld ook het nodige doen. “Niet vluchtelingen aanpakken, maar de vlucht; niet armen aanpakken, maar de armoede; niet klimaatactivisten aanpakken, maar het klimaatverval; niet de groei aanjagen, maar stilstand leren omarmen; niet het welzijn tekortdoen, maar de welvaart anders meten (niet louter bbp); niet samen-werken, maar samenwerken en niet samen-leven, maar samenleven.”

En dat alles moeten we doen vanuit ‘een morele ambitie van dicht bij onszelf en dicht bij elkaar willen zijn en blijven’, besluiten ze. Ook al lijkt dat dweilen met de kraan open: “De effecten van veel loffelijke initiatieven zoals Extinction Rebellion en Follow This zullen in het licht van al het bovenstaande futiel zijn. Wij vinden dat overigens géén reden er niet aan mee te doen, ook al is het wellicht in de wetenschap dat het een pleister op een gapende, niet helende wond is. Maar plakken moeten we.”

Gegijzeld door geld: Het stockholmsyndroom van het aandeelhouderskapitalisme
Leen Paape en Leo van de Voort
Uitgeverij: Warden Press
ISBN: 978-94-93202-44-3 (Paperback), 978-94-93202-45-0 (E-book)

Lees ook: De echte reden dat bedrijven van de beurs worden gehaald…